Theologie na Goelag, Boetsja en verder; de betekenis van theologie en ideologie voor de Russische oorlogsvoering’ (23/01/2024)

Theoloog des Vaderlands prof. dr. Katja Tolstoj is in Rusland geboren en op 20-jarige leeftijd naar Nederland gevlucht. In haar lezing vertelde ze het verhaal van de gekruisigde jongen in Russische oorlogspropaganda. Hoe zijn theologie en ideologie van elkaar te onderscheiden?
Een korte passage uit haar inleiding: Het eerste wat ik hoorde toen ik in 1993 begon met mijn studie aan de Protestantse Theologische Universiteit in Kampen, was dat de “Theologie na Auschwitz” (Theologie nach Auschwitz) had bijgedragen aan de mentaliteitsverandering in naoorlogs Duitsland. Omdat ik uit de Sovjet-Unie kwam, begon ik meteen te hopen dat een soortgelijke theologische reflectie op het Sovjetverleden snel op gang zou komen. Omdat zo’n reflectie twintig jaar lang uitbleef, besefte ik dat ik zelf een project moest starten dat zou kunnen bijdragen aan een systematische maatschappelijke heroriëntatie in de post-Sovjetlanden. Het ontwikkelen van een Theologie na de Goelag werd mijn taak en roeping. In 2016 startte ik het project “Theology after Gulag”. Inmiddels draagt het de naam: “Theology after Gulag, Bucha, and beyond”.
Het hoofdidee van het project “Theology after Gulag, Bucha, and beyond” is dat theologie van groot belang kan zijn voor het overwinnen van gevolgen van geweld en trauma. Daarnaast sluit het project aan bij andere ‘post-theologieën’, zoals post-Apartheid theologie, en bij andere velden, zoals traumastudies en theorievorming over transitional justice.

Het wonder van betekenis, op zoek naar geluk en wijsheid (8/3/2022)

“Ons denken wordt uitgedaagd door het grootste wonder dat er is: dat er betekenis bestaat. Dat wij niet anders kunnen dan betekenis zien, horen, voelen, ruiken, kennen. Die betekenis is er niet zonder ons. Wat zou er überhaupt kunnen zijn zonder ons?”
Vanuit deze gedachte voerde Paul van Tongeren, Denker des Vaderlands, een uitdagende en meeslepende discussie met de aanwezigen.

Calvijn (26/11/2019)

Prof. dr. Mirjam van Veen stond in haar lezing stil bij het leven en het werk van Johannes Calvijn,zijn nalatenschap en de wijze waarop Calvijn in de twintigste eeuw tot aartsvader geworden is van al wat lelijk en benepen is. Weinig mensen hebben in de populaire geschiedschrijving zo’n slechte naam gekregen als Johannes Calvijn. Hij zou fanatiek zijn, intolerant, tiranniek, een mens die alle levensvreugde uit mensen kneep zoals iemand de tandpasta uit een tube kan knijpen. Met zijn volgelingen zou het nauwelijks beter zijn gesteld. Dit negatieve imago van Calvijn stamt uit de moderne tijd. In zijn eigen tijd, de zestiende eeuw, gold Calvijn als een erudiet geleerde, een man met charisma en visie. Met zijn vernieuwende ideeën won hij in Europa duizenden sympathisanten. Zijn beweging paste bij de nieuwe tijd die in de zestiende eeuw begon: een tijd waarin burgers zeggenschap kregen, waarin nationale talen zich stormachtig ontwikkelden, en een tijd die hunkerde naar orde en discipline om de ordeloze samenleving van de chaos te redden.

De Katholieke visie op de rechtvaardige samenleving (20/11/2018)

In zijn lezing over de katholieke visie op de rechtvaardige samenleving sprak bisschop Mgr. dr. G. De Korte allereerst over de centrale noties van het katholiek sociaal denken (waardigheid, personalisme, solidariteit, bonum commune en subsidiariteit). Hij gaf ook de onderbouwing van deze noties vanuit de Bijbel en de kerkelijke traditie. Vervolgens spitste hij zijn lezing toe op de ontwikkelingen in Nederland na 1945. Tot slot besprak hij actuele thema’s en trok hij enkele lijnen naar de toekomst.

De Januskop van de democratie (9/1/2018)

Het karakter van de politiek in Nederland is sterk veranderd. De discussie over terrorisme, islam, ongelijkheid en bonussen is sterk verhevigd en steeds meer Nederlanders hebben het gevoel dat globalisering en Europeanisering slecht zijn voor de Nederlandse gemeenschap. Terwijl burgers zich steeds luidruchtiger en bozer uiten over de gang van zaken in de politiek, missen politici de veilige kaders van politieke partijen met stevige ankers in de maatschappij. Velen zien in deze verschuivingen een gevaar voor de democratie, maar prof. dr. Sjaak Koenis is minder pessimistisch. De boosheid van de burger vormt volgens hem geen gevaar voor de democratie, maar is er juist een gevolg van. Om dit te begrijpen hebben we een realistischer beeld van democratie nodig. Het is de democratie zelf die – gevangen tussen pragmatisme en verlossing – spanningen creëert: tussen elite en volk, tussen gelijkheid en ongelijkheid en tussen het verlangen naar gemeenschap en de ondermijning ervan. De boosheid die hieruit voortvloeit,  het ressentiment, daar gaat het om in zijn boek De Januskop van de democratie.  Geïnspireerd door Alexis de Tocqueville, Friedrich Nietzsche, Max Scheler en de Nederlandse publicist Menno ter Braak onderwerpt Koenis de democratie in Nederland aan een nieuw en tegendraads onderzoek.

Tussen gewetensvrijheid en jodenhaat: het fenomeen Martin Luther (19/12/2017)

Volgens Prof. dr. Herman Selderhuis (Rector Theologische Universiteit Apeldoorn, directeur van Refo500  / Directeur Instituut voor Reformatieonderzoek) was Martin Luther een fenomeen. Een fascinerend mens. Zijn rijkdom aan gedachten, zijn schitterende taalgebruik, zijn aanstekelijke humor, zijn aandoenlijke geloofsstrijd en zijn enorme bijdrage aan de ontwikkeling van wetenschap, economie en cultuur in Europa. Luther was echter ook een probleem. Een moeilijk mens. En dat niet alleen voor de paus en de keizer, maar ook voor de mensen om hem heen. Zijn uitbarstingen van woede, zijn vaak grove taalgebruik, zijn halsstarrigheid en zijn ondiplomatieke optreden zorgden bij zijn leven al voor veel problemen. Wie is deze man die zich zo inzette voor vrijheid en gerechtigheid en die tegelijk opriep tot maatregelen tegen Joden? Het jubileum van 500 jaar Reformatie biedt een goede aanleiding om stil te staan bij de man die de wereld zo drastisch veranderde.

Nederland als culturele tijdbom (7/2/2017)

Het recente onderzoek God in Nederland laat zien dat de christelijke identiteit van Nederland gaandeweg verdampt waardoor een levensbeschouwelijk vacuüm overblijft. Ook de nieuwe spiritualiteit, met haar aandacht voor zingeving, holisme en meervoudige religiositeit lijkt eerder iets van een bepaalde generatie te zijn dan dat het toekomstbestendig is. Tegelijkertijd neemt de sociale angst en vreemdelingenhaat toe, tot uitdrukking komend in vormen van populisme en fundamentalisme. Terwijl populisme de leegte van godsdienst en levens-overtuiging vult met angst voor de normen en waarden van vreemdelingen, claimt fundamentalisme voor de ontstane leegte het verplichte alternatief te bieden. Dat stemt niet hoopvol. Hoe kunnen we hierin toch moed ontwikkelen, vooral een durf die verder gaat dan de vertrouwdheid met het eigen nest? Prof. dr. Hans Schilderman liet zien dat de geschetste ontwikkelingen typisch zijn voor de fase waarin Nederland zich anno 2016 bevindt.

Wonderplaneet (18/10/2016)

Prof. dr. Peter Westbroek ging in op de volstrekt unieke positie die de aarde te midden van alle planeten en manen inneemt. Als enige keert onze planeet zichzelf binnenste buiten, breekt alles af en bouwt zichzelf weer op, steeds weer opnieuw, al 45 miljoen eeuwen lang. Het wonderlijkste is dat hij in de loop van zijn lange bestaan almaar ingewikkelder is geworden. Heel vroeger was de aarde een ziedende, gloeiende bol van gesmolten gesteente en nu hebben we de levende natuur, mensen het internet en mobiele telefoontjes. We beseffen nauwelijks dat we deel uitmaken van een wonderplaneet. Vooral vandaag de dag beleven we ijzingwekkend bijzondere tijden. Door ons toedoen ondergaat de aarde een nieuwe spurt in zijn ontwikkeling. De planeet wordt zich van zichzelf bewust en neemt onze techniek, ons denken en onze communicatie op in zijn organisatie.

Water: een geofilosofische geschiedenis (1/11/2016)

Op de een of andere manier dringen de zorgwekkende boodschappen die we horen over de wereldzeeën vanuit de wetenschappen nauwelijks in het publieke bewustzijn door. Een lange, hydro-fobische (waterangstige) geschiedenis hangt hiermee samen. Water, dat is dat andere element. De zee, daar wil je niet zijn. Het is een plek voor de goden en van goden weten we niets. Die hydrofobie doortrekt de geschiedenis van de Grieks-Europese wijsbegeerte en prof. dr. René ten Bos legde de wortels ervan bloot.

De katholieke traditie opnieuw een levende kracht? (2015/2016)

Prof. dr. Eric Borgman besprak hoe de christelijke traditie ons helpt de toekomst te ontvangen. Wij moeten niet bang zijn voor het onbekende en voor onbekenden maar wij kunnen juist van hen leren. Religieus leven betekent ook steeds opnieuw leren leven, afhankelijk van wat de maatschappelijke omstandigheden van ons vragen. Zoals Paus Franciscus ook stelt, hoeven we niet meteen bang te zijn voor wanorde en het ontstaan van een zooitje. Beter is vanuit de periferie te kijken naar hen die het moeilijk hebben, op het goede moment op de juiste plaats te zijn en het goede te doen. Dat we niet meteen een goed antwoord hebben op een ontstaan probleem is niet beangstigend. We moeten wel bereid zijn na te denken over problemen die zich aandienen.

Logisch redeneren (2015/2016)

Prof. Johan van Benthem liet ons aan de hand van vele voorbeelden, ook uit het dagelijks taalgebruik, zien hoe we met logisch redeneren velerlei vragen kunnen beantwoorden. De logica als wetenschap houdt zich bezig met het denken over het denken. Logisch redeneren speelt in iedere relatie een rol, waarbij emotie en logica samenwerken. Ook ons spelen berust op logica.

Wat doe ik hier in godsnaam? Een zoektocht (2014/2015)

Dominee Carel ter Linden las dat Midas Dekker op de vraag; ‘Wat is de belangrijkste vraag in uw leven?’ antwoordde; ‘Wat doe ik hier in godsnaam?’ Dit werd de titel van zijn boek. Waar woont de werkelijke God? Niet als een opperwezen in de hemel maar God is een geestelijke werkelijkheid. De theologie moet de evolutie accepteren als een autonoom proces. De mens is door toeval ontstaan met zijn onvolkomenheden. God staat naast de zieke, niet naast de ziekte. De Tien Geboden zijn eigenlijk menselijke spelregels, door mensen zelf bedacht. We leven dus in een werkelijkheid die niet van buiten af (door God) wordt beïnvloed. God is uit de menselijke ervaring voortgekomen en wordt ook Geest genoemd. Een geestelijke werkelijkheid die nog in ontwikkeling is. De mens zelf ontdekt wat in de geest van God is. De mens heeft God nodig en God heeft de mens nodig. De mens moet echter zelf richting aan de aarde geven. Om dat te realiseren moet de mens de Geest van liefde, trouw en barmhartigheid toelaten. Op die manier kan iedere dictatuur worden verdreven.

De herontdekte evangeliën van Thomas en Maria Magdalena (2013/2014)

Dr. Gerard Luttikhuizen, emeritus hoogleraar, kwam speciaal uit Groningen om ons te vertellen over het evangelie van Thomas, Maria Magdalena en Judas. In deze geschriften, die gevonden werden in het droge zand van de woestijn nabij Nag Hammadi, kunnen we kennis nemen van opvattingen zoals die in de 2de en 3de eeuw na Chr. leefden. Luttikhuizen’s centrale tekst hieruit luidt: ’Het Koninkrijk is binnen in jullie en buiten jullie’. Cruciaal lijkt te zijn wat met Koninkrijk wordt bedoeld. Volgens de spreker wordt bedoeld ’God is in mij en buiten mij’, de mens is goddelijk in zijn binnenste. Maar ook: ’Als jullie geen afstand nemen van de wereld, zal je het Koninkrijk niet vinden’. Zijn slotzin luidde; ‘Ik heb u veel stof tot nadenken gegeven’.

Oosters en westers denken: verbanden en verbondenheid (2013/2014)

Dr. Hein van Dongen sprak over oosterse filosofie. De geleerden in het oosten behandelden velerlei wetenschappen tegelijk: kunst, letterkunde, geneeskunst met een sterke verering voor het verleden. Een van de meest bekende oosterse filosofen was Confucius. Hij probeerde steeds de dwalingen van keizers en vorsten te herstellen. Zijn principe was de wederkerigheid: ‘wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook anderen niet’. Daarbij benadrukte hij steeds dat wij bestaan door onze relaties met anderen. Voor hem was belangrijk dat er orde heerst. Het Taoïsme was vooral een filosofie van kunstenaars die zich afzet tegen de regelgeving van Confucius. Zij benadrukt dat wij alles moeten vrij laten en dat we geen leiding moeten nemen want dan komt alles vanzelf goed. Het Boeddhisme vanuit India richt zich vooral op de bevrijding van de mens en is sterk gericht op ethisch denken en handelen. De westerse filosofie is vooral technisch en natuurkundig gericht waarbij natuurwetten worden genegeerd, hetgeen de oosterse filosofen juist niet deden of niet konden. Van Dongen concludeert dan ook dat wij veel van elkanders filosofie kunnen leren.