Prof. Dr. Rick van der Ploeg (Oxford, UvA) hield op 9 december een buitengewoon boeiende lezing over de toekomst van de landbouw in Europa en Nederland. Hij benadrukte dat de landbouwsector voor grote veranderingen staat door technologische ontwikkelingen, klimaatverandering, druk op water en stikstof, en grote geopolitieke verschuivingen.

Via deze link kunt u de pdf-versie van zijn PowerPoint-presentatie bekijken.

1. Economische positie van de landbouw
De landbouw vormt een relatief klein deel van de moderne economie: minder dan 0,9% van het nationale inkomen in Nederland en slechts ongeveer 2% van de werkgelegenheid. De sector wordt bovendien kleiner naarmate economieën zich ontwikkelen, terwijl de politieke invloed groot blijft, onder meer door krachtige lobbyorganisaties zoals de BBB.
In de Europese Unie ontvangen boeren steun per hectare, waardoor vooral grote bedrijven profiteren. Ongeveer een vijfde van de boeren ontvangt naar schatting rond de 80% van alle landbouwsubsidies, wat de concentratie van steun en de scheve machtsverhoudingen in het landbouwbeleid onderstreept.

2. Klimaat en milieu-impact
Wereldwijd draagt de landbouw substantieel bij aan de uitstoot van broeikasgassen: koeien alleen al stoten jaarlijks miljarden tonnen CO2-equivalent uit, vergelijkbaar met de emissies van meerdere (10) middelgrote landen samen. Methaan is daarbij veel krachtiger dan CO2 per ton, terwijl stikstofuitstoot leidt tot verzuring van bodems, aantasting van waterkwaliteit en verlies van biodiversiteit.
Voor elke graad temperatuurstijging daalt de potentiële voedselproductie gemiddeld met ongeveer 120 kilocalorieën per persoon per dag; drie graden opwarming komt neer op het verlies van een soort “ontbijt” voor iedereen. Modelstudies voor 2100 laten zien dat, zelfs mét aanpassing en inkomensgroei, de wereldwijde opbrengsten dalen met ongeveer 12% voor mais, 13,5% voor tarwe en 22% voor sojabonen.

3. Voedselkeuzes en klimaat
Voedselkeuzes hebben een directe impact op het klimaat. Noten hebben in sommige gevallen zelfs een netto negatieve CO2-voetafdruk, terwijl rundvlees met afstand de hoogste uitstoot per 100 gram eiwit kent. Kip is een aanzienlijk klimaatvriendelijkere optie dan rood vlees, en meer plantaardige eiwitten (bonen, peulvruchten) passen in een strategie om emissies te verlagen en de druk op landgebruik te verminderen.

4. Stikstof- en waterproblematiek
Overmatig gebruik van kunstmest en mest zorgt voor uitspoeling van nutriënten, verzuring van grondwater en eutrofiëring van rivieren en meren, met grote schade aan natuur en biodiversiteit. In Nederland is de landbouw bovendien zeer intensief, met weinig gewasrotatie en een hoge veedichtheid, wat bijdraagt aan de stikstofcrisis en tot stilstand gekomen vergunningverlening voor woningen en bedrijven.
Intensieve veehouderij, vooral van varkens en koeien, zet de grondwatervoorraden onder druk en leidt tot bodemdaling. Dat vraagt om beter waterbeheer en mogelijk andere teelten, zoals bessen, rijst, riet of olifantsgras, in combinatie met minder verharding zodat water beter kan infiltreren en ecosystemen zich kunnen herstellen.

5. Technologische revoluties in de landbouw
De spreker schetste vier grote technologische veranderingen. Big data, digitalisering en AI maken veel preciezere sturing van bemesting, irrigatie en gewasbescherming mogelijk. Tegelijkertijd ontstaat een nieuwe biologie-AI-synthese, met onder meer lab-gekweekt vlees en synthetische productieprocessen die traditionele veehouderij deels kunnen vervangen.
Daarnaast is er de financialisatie van de landbouw, waarbij eigendom en productie uit elkaar worden getrokken en nieuwe investeerders een grotere rol krijgen. Verticale integratie en corporatisering leiden tot grotere agribedrijven, met schaalvoordelen, maar ook risico op marktmacht en verdere verdringing van familiebedrijven.

6. Genetisch gemodificeerde gewassen (GM)
Genetisch gemodificeerde gewassen leveren in veel landen aanzienlijk hogere opbrengsten op, vooral bij mais, katoen en soja, sinds de grootschalige introductie in de jaren negentig. Wereldwijd gaat het bij GM-teelt vooral om twee eigenschappen: herbicideresistentie en insectresistentie, die leiden tot veranderingen in pesticidegebruik, grondbewerking en gewasrotatie.
In landen met een hoog aandeel GM-gewassen liggen de gemiddelde opbrengsten duidelijk hoger dan in landen die deze technologie niet of nauwelijks gebruiken. Europa is relatief terughoudend en loopt daardoor achter op de productiviteitswinst die elders wordt geboekt, terwijl de maatschappelijke discussie over voedselveiligheid, milieu en ethiek nog volop gaande is.

7. GM, biodiversiteit en vogels
De effecten van GM-gewassen op biodiversiteit zijn complex en verschillen per regio en soort. Onderzoek laat zien dat insectenetende vogels profiteren van GM-teelt, vooral in katoen, doordat er minder chemische insecticiden nodig zijn en er meer prooidieren beschikbaar blijven. Plantenetende vogels gaan echter licht achteruit, waardoor de totale vogelrijkdom slechts beperkt toeneemt, maar de soortensamenstelling wel verandert.
GM-gewassen beïnvloeden daarmee niet alleen opbrengsten en pesticidengebruik, maar ook de samenstelling van ecosystemen en de kwaliteit van ecosysteemdiensten zoals natuurlijke plaagbestrijding. Meer onderzoek is nodig naar langetermijneffecten op ontbossing, biodiversiteit en landgebruik, zeker als de adoptie wereldwijd verder toeneemt.

8. Biodiversiteit en ecosysteemdiensten
Biodiversiteit is niet alleen intrinsiek waardevol, maar ook een productieve factor in de landbouw. Studies naar migrerende vogels laten zien dat een daling van de vogelrijkdom met 10% kan leiden tot circa 1% lagere landbouwinkomsten en meer plaagdruk in bossen, wat de economische waarde van natuurlijke plaagbestrijding duidelijk maakt.
Voor landbouw lijkt vooral de totale hoeveelheid vogels belangrijk, terwijl in bosbouw juist het aantal soorten bepalend is voor de stabiliteit van ecosysteemdiensten. Nederland kent door intensieve monoculturen en hoge input van kunstmest en bestrijdingsmiddelen relatief weinig biodiversiteit, wat de veerkracht van het landbouwsysteem vermindert.

9. Stikstof- en watercrisis in Nederland
Nederland kampt met een combinatie van stikstof- en waterproblemen. Overmatige bemesting en veehouderij leiden tot overschrijding van milieunormen, waardoor vergunningen voor bouw en economische ontwikkeling vastlopen. Tegelijk wordt de bodem door intensief gebruik en dalende grondwaterstanden uitgeput, met risico’s voor toekomstige productiviteit.
De spreker benadrukte de noodzaak van een integrale aanpak: minder emissies, omschakeling naar teelten die beter bij de bodem en het klimaat passen, en herstel van natuurlijke waterbuffers. Rewilding, het terugbrengen van natuur en natte gebieden, kan daarin een belangrijke rol spelen, zowel voor biodiversiteit als voor recreatie en toerisme.

10. Toekomstvisie en structurele veranderingen
De landbouw staat volgens de lezing aan de vooravond van een fundamentele transformatie. Schaalvergroting, financialisatie en corporatisering zorgen voor grotere, kapitaalintensieve bedrijven, terwijl tegelijkertijd minder land nodig is om dezelfde hoeveelheid voedsel te produceren. De vrijgekomen ruimte kan worden benut voor woningbouw, natuur, biodiversiteit en recreatie, mits daar helder ruimtelijk beleid tegenover staat.
Drie typen landbouw tekenen zich af:

• grootschalige, technologie-gedreven agribusiness;
• niche, vaak biologische productie voor toerisme en specifieke markten;
• extensieve begrazing op marginale gronden, gecombineerd met natuurbeheer. Daartussen ontstaat een spectrum van laag-input, regeneratieve en biologische bedrijven die inzetten op minder kunstmest, minder pesticiden en minimale bodembewerking.

11. Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) na 2027
In de Europese context speelt de hervorming van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid een cruciale rol. Het GLB houdt een omvangrijk, afgeschermd budget voor inkomenssteun in stand van ten minste 300 miljard euro, aangevuld met nationale en regionale fondsen voor plattelandsontwikkeling en innovatie. Tegelijk wordt de structuur vereenvoudigd en worden de twee pijlers samengevoegd om het systeem overzichtelijker te maken.
De focus verschuift van strikte, uniforme voorwaarden naar het belonen van positieve milieuprestaties. Boeren krijgen gerichter en eerlijker steun voor maatregelen die biodiversiteit, klimaat en dierenwelzijn ten goede komen, met onder meer een transitiepremie tot ongeveer 200.000 euro voor bedrijven die omschakelen naar duurzamere modellen. Jonge boeren en innovatie op het platteland worden nadrukkelijker ondersteund om vergrijzing en leegloop tegen te gaan.

12.Lange-termijntrends en geopolitieke context
De lezing plaatste de landbouw ook in een bredere geopolitieke en maatschappelijke context. In Europa krimpt de bevolking, terwijl die in delen van Afrika sterk groeit, wat vragen oproept over voedselzekerheid, handel en zelfvoorziening. Tegelijk nemen protectionistische tendensen toe, onder meer in de Verenigde Staten, en staat de Europese landbouwexport onder druk door veranderende handelsverdragen en politieke spanningen.
Er is een groeiende spanning tussen het beschermen van de eigen landbouw, het openhouden van markten en het zoeken naar eerlijke partnerschappen met landen in Afrika en andere regio’s. De landbouw is bovendien sterk afhankelijk van migrantenarbeid, terwijl migratie politiek juist onder druk staat, wat de kwetsbaarheid van het huidige model blootlegt.

13. Beleidsaanbevelingen en prijsprikkels
De spreker pleitte voor het doorberekenen van de volledige maatschappelijke kosten van CO2, methaan, stikstof en watergebruik in de prijs van landbouwproducten. De opbrengsten van dergelijke heffingen kunnen worden teruggegeven aan burgers en boeren en ingezet worden voor gerichte subsidies voor groene innovatie, waardoor het beleid politiek beter draagvlak kan krijgen.
Subsidies zouden minder gericht moeten zijn op volumesteun en meer op ecosysteemdiensten, jonge boeren en duurzame bedrijfsmodellen. Bovendien kunnen opbrengsten uit emissiehandelssystemen en een mogelijke grondwaardebelasting bij bestemmingswijziging (bijvoorbeeld van landbouw naar woningbouw) worden gebruikt om rewilding, natuurontwikkeling en recreatie mogelijk te maken.

14. Nederlandse context en comparatieve voordelen
Voor Nederland ligt de toekomst niet in maximale bulkproductie, maar in kennisintensieve, duurzame landbouw met hoge toegevoegde waarde. Dat betekent meer nadruk op veredeling, zaden, technologie en handel in kennis, waarin instellingen zoals Wageningen Universiteit een internationale koppositie innemen.
Het huidige model van zeer intensieve productie met hoge emissies en lage toegevoegde waarde per eenheid vervuiling is op termijn niet houdbaar. Een verschuiving naar hoogwaardige, klimaatslimme producten, gecombineerd met strenger maar slimmer milieubeleid, kan ervoor zorgen dat landbouw, natuur en ruimtelijke ontwikkeling beter in balans komen.

15. Conclusie
De landbouw in Nederland en Europa staat voor een fundamentele transformatie door technologie, klimaatverandering, stikstof- en waterproblemen en geopolitieke spanningen. De lezing van Rick van der Ploeg schetst een toekomst waarin boeren opschalen, vernieuwen en verduurzamen, terwijl beleidsmakers zorgen voor eerlijke prijzen, gerichte steun en ruimte voor natuur en nieuwe vormen van landgebruik. Nederland zal daarbij moeten kiezen voor een kennisintensief, duurzaam model met hoge toegevoegde waarde in plaats van voortzetting van het huidige, sterk vervuilende massaproductiemodel.

Tijdens de discussie na de lezing werden verschillende belangrijke vragen gesteld die de complexiteit van de landbouwproblematiek en de uitdagingen voor de toekomst belichten.

• Democratie versus langetermijnplanning
  Een van de eerste vragen betrof de paradox tussen democratische besluitvorming en langetermijnplanning. De spreker wees op het fundamentele probleem dat democratieën de neiging hebben populistisch en kortzichtig te worden, terwijl landen zoals China juist 30-40 jaar vooruitkijken. Hij illustreerde dit met voorbeelden van Chinese technologische vooruitgang,
  waarbij Europa en Amerika volgens hem een race aan het verliezen zijn. Dit heeft directe gevolgen voor landbouwbeleid, waar boeren moeten kunnen anticiperen op schaalvergroting, AI-innovaties en de nieuwe biorevolutie.
• Visserij en oceaanproblematiek
  Een uitgebreide vraag over de visserij leidde tot een analyse van de drievoudige crisis in de oceanen. Ten eerste is er het probleem van overbevissing, waarbij vis te vroeg uit de zee wordt gehaald voordat deze volwassen is. Ten tweede zorgen plastics voor enorme problemen voor zeedieren. Ten derde leidt verzuring van oceanen, zoals zichtbaar bij de koraalriffen in Queensland, tot het verdwijnen van leefgebieden voor vissen.
  Daarnaast verandert het migratiegedrag van vissen door klimaatverandering, wat sommige soorten ten goede komt en andere schaadt. Een bijzonder zorgwekkend punt is de industriële exploitatie van de zeebodem voor kritische mineralen ten behoeve van de groene transitie, wat de spreker omschreef als “verkrachting van de zeebodem” zonder adequate internationale verdragen.
• Vertical farming en genetische modificatie
  Kritische kanttekeningen werden geplaatst bij vertical farming en genetische modificatie. Bij vertical farming worden de beloofde productievolumes nog niet gehaald, en vooral de voedingswaarde per kilo blijft achter. Voor genetische modificatie werd opgemerkt dat het gebruik van bestrijdingsmiddelen bij GM-gewassen in de loop der jaren is verzesvoudigd door toenemende resistentie.De spreker erkende deze problemen maar toonde zich techno-optimistisch. Hij vergeleek de situatie met zonnepanelen en windmolens, die aanvankelijk ook duur waren maar door opschaling en technologische ontwikkeling drastisch in prijs zijn gedaald. Voor vertical farming ontbreekt nog de benodigde financialisatie – het vereist samenwerking van meerdere boeren om de investeringen rendabel te maken.
• Nederlandse landbouw en comparatieve voordelen
  Een cruciale vraag betrof de toekomst van de Nederlandse landbouw in het licht van biodiversiteits- en klimaateisen. De spreker paste het concept van comparatieve voordelen van David Ricardo toe op de Nederlandse situatie. Hij stelde kritische vragen bij de massaproductie van “watertomaten” in verwarmde kassen op gesubsidieerd gas.
  Nederland zou zich volgens hem moeten richten op zijn werkelijke sterke punten: kennis, AI, biologie en zaadtechnologie. Wageningen Universiteit werd genoemd als wereldtop in landbouwwetenschap. In plaats van massaproductie zou Nederland de toegevoegde waarde moeten leveren door zaden te exporteren, terwijl landen met meer zon en ruimte zoals Marokko de daadwerkelijke productie voor hun rekening nemen.
  Hij pleitte voor een herziening van het subsidiesysteem, waarbij vervuilende sectoren nu juist worden beloond in plaats van bestraft – een situatie die hij vergeleek met “iemand belonen voor stelen in plaats van voor eerlijkheid”.
• Landscape farming en biodiversiteit
  Een vraag over landscape farming in Midden-Brabant bracht het gesprek op de ontwikkeling van een groot nationaal park dat landbouw combineert met biodiversiteit en landschapsbeheer. De spreker prees het Britse voorbeeld van Paul Klemperer, die een veilingsysteem heeft ontwikkeld voor biodiversiteitssubsidies om geld optimaal en efficiënt te gebruiken. Dit systeem wordt nu ook in Canada toegepast en zou volgens hem ook in Nederland moeten worden geïntroduceerd
• Energievraagstuk
  De spreker benadrukte dat Nederland eerst moet stoppen met steenkool, maar dat dit lang heeft geduurd door juridische verdragen die energiebedrijven het recht geven om te vervuilen. Nederland moet uit deze verdragen stappen, zoals Zwitserland al heeft gedaan.
  Voor de energiemix ziet hij zonne- en windenergie als basis, maar erkent het intermittentieprobleem. Als back-up overweegt hij kleine, flexibele kernreactoren, ondanks zijn voorkeur voor fusie-energie die nog niet beschikbaar is. Grote batterijen voor energieopslag hebben het nadeel dat ze afhankelijk zijn van kritische materialen die veel milieuschade veroorzaken bij winning.
• Regelgeving en ruimtelijke ordening
  De laatste vraag betrof de trage procedures in Nederland, niet alleen voor landbouw maar ook voor woningbouw. De spreker prees het Britse voorbeeld van premier Keir Starmer, die procedures drastisch heeft verkort. Hij stelde voor om naast snellere procedures ook een “Henry George Tax” in te voeren, waarbij waardevermeerdering van landbouwgrond door herbestemming grotendeels wordt wegbelast, omdat eigenaren hier niets voor hebben gedaan.

Synthese van de discussie
De vragen en antwoorden toonden de complexiteit van de landbouwproblematiek, waarbij technologische innovatie, economische principes, politieke besluitvorming en internationale samenwerking allemaal een rol spelen. De spreker combineerde wetenschappelijke inzichten met praktische beleidsvoorstellen, waarbij hij consequent pleitte voor een verschuiving van massaproductie naar toegevoegde waarde, van subsidies voor vervuiling naar beloning van duurzaamheid, en van kortzichtige naar langetermijnplanning.

De discussie maakte duidelijk dat de transitie naar duurzame landbouw niet alleen een technisch vraagstuk is, maar een fundamentele herziening vereist van economische prikkels, internationale handelsverhoudingen en democratische besluitvorming.

Op deze boeiende avond gaf Erik-Jan Broers, universitair docent aan de Tilburgse Universiteit, een lezing over de geschiedenis van criminele benden in de 17e en 18e eeuw. De focus lag op de opkomst en ondergang van deze benden, evenals de juridische mechanismen die destijds werden gebruikt om misdaad aan te pakken.

Historische Context
Broers begon met het schetsen van de sociaal-economische omstandigheden in de middeleeuwen, waarin armoede en hongersnood veel mensen op drift deden raken. Dit leidde tot een toename van rondtrekkende bedelaars of vagebonden, die op zoek waren naar betere leefomstandigheden.

Criminele Benden
In de 17e en 18e eeuw ontstonden vele bendes in Brabant, zoals de militaire bendes, zigeunerbendes, joodse samenwerkingsverbonden en familiebendes. Vooral de bende van Jan Dirks, ook bekend als ‘Engelen Jantje’, was berucht vanwege hun betrokkenheid bij brandstichtingen en afpersingen waarbij zij dreigden “de rode haan over het dak te laten vliegen.”

Juridisch Systeem
Officieren van justitie waren geen juristen en rechtszaken werden vaak behandeld door lokale notabelen met weinig juridische kennis. Het systeem was vooral gericht op snelle en praktische oplossingen, vaak door het gebruik van marteling voor het verkrijgen van bekentenissen.

Strafuitvoering
De straffen voor bendeleden waren vaak hard. Verbanning en brandmerking waren frequente straffen, terwijl zware misdadigers soms de doodstraf kregen. De symbolische vuurdood werd gebruikt als afschrikmiddel, waarbij veroordeelden meestal werden gewurgd voordat hun lichamen werden verbrand.

Toepassing van Straffen
Een van de besproken casussen was de zaak rond Anne-Kathrien en de bende van Jan Dirks, waar meerdere bendeleden werden veroordeeld voor betrokkenheid bij brandstichting en andere misdaden. Deze casus illustreert de complexe dynamiek van het rechtssysteem en de soms brute uitvoering van straffen.

 

Vragen & Antwoorden

• Waarom gingen zoveel bendes naar Brabant?
  Broers legde uit dat Brabant centraal gelegen was met veel natuurgebieden, ideaal voor benden om te schuilen.
• Hoe werden mensen geïdentificeerd en berecht zonder moderne middelen?
  Identificatie was gebaseerd op uiterlijke kenmerken en bekentenissen, vaak afgedwongen door intimidatie of marteling.
• Hoe functioneerde de rechtsmacht in verschillende jurisdicties?
  Rechtsmacht was beperkt tot lokale grenzen zonder uitleveringsverdragen, waardoor criminelen vaak naar naburige regio’s konden vluchten om vervolging te ontlopen.
• Waarom werd er een verschil gemaakt tussen het ophangen van mannen en het wurgen van vrouwen?
  Het maatschappelijke decorum en fatsoensnormen van die tijd maakten dat vrouwen op een andere, meer ‘beschaafde’ manier ter dood werden gebracht.

De lezing van Erik-Jan Broers bood een interessante en gedetailleerde inkijk in de wereld van criminele benden in het verleden, het functioneren van het toenmalige rechtssysteem en de unieke uitdagingen die het bestrijden van misdaad met zich meebracht.

Op de bijeenkomst van Culturele Kring Adriaen Poirters van 23 september 2025, gaf de heer Jan van Eijck, prominent heemkundige uit Alphen/Goirle, een boeiende lezing met als titel ‘150 jaar Bels lijntje, over toppen en dalen’. Van Eijck deelde zijn uitgebreide kennis en talrijke foto’s uit zijn persoonlijke collectie om de geschiedenis van deze bijzondere spoorlijn tot leven te brengen.

De heer Van Eijck begon met een korte inleiding over zijn eerdere ervaringen en achtergrond als arts bij de GGD en zijn betrokkenheid bij de geschiedenis van de spoorwegen. Vervolgens leidde hij ons door de ontstaansgeschiedenis van het Bels lijntje, dat oorspronkelijk deel uitmaakte van de Grand Centraal België. Hij begon met de geografische route, startend in Tilburg en eindigend in Turnhout, en besprak hoe dit spoor bijdroeg aan de economische en culturele ontwikkeling van de Brabantse dorpen.
Een van de belangrijkste onderwerpen die tijdens de lezing aan bod kwamen, waren de uitdagingen bij de aanleg en exploitatie van het spoor. Hij vertelde over de vele kavels die aangekocht moesten worden en de juridische en financiële obstakels die hierbij golden.

Van Eijck schilderde een levendig beeld van het leven rond het Bels lijntje, inclusief verhalen over stationschefs, wachtposten en de sociale impact op de dorpen langs de lijn. Hij sprak over hoe het spoor het leven van de plaatselijke bevolking veranderde door vanuit een afgelegen streek de wereld toegankelijker te maken. Het publiek werd getrakteerd op een visueel feest, bestaande uit historische foto’s van de stations en de werknemers die de spoorlijn draaiende hielden.
De heer Van Eijck verhaalde ook over de teloorgang van het Bels lijntje. Hij noemde de redenen waarom de lijn uiteindelijk failliet ging en hoe deze in onbruik raakte, inclusief de competitie van nieuwe transporttechnologieën en de economische veranderingen in de regio.

In het tweede gedeelte van de lezing werd er stilgestaan bij de erfenis van het Bels lijntje en wat dit tegenwoordig betekent voor historische en culturele initiatieven. De invloed van de twee wereldoorlogen op de lijn werd ook nauwkeurig beschreven, evenals de teloorgang ervan door de slechte staat van onderhoud en de concurrentie met wegtransport. Van Eijck gaf voorbeelden van overblijfselen zoals de wachthuisjes en hoe deze nu een andere bestemming hebben gekregen.
Toch eindigde Van Eijck optimistisch door zijn publiek eraan te herinneren dat het Bels lijntje vandaag de dag als fietspad een nieuwe bestemming heeft gevonden, waarmee het zijn historische en culturele waarde behoudt.

De lezing van Jan van Eijck was een meeslepende terugblik op een belangrijk stuk geschiedenis dat sterk bijdroeg aan de ontwikkeling van de regio en liet zien hoe innovatie en techniek destijds de gemeenschappen met elkaar verbond en de lokaliteit op de wereldkaart zette.

De avond werd afgesloten met een bedankje van het bestuur, waarin Van Eijck een boek ontving over de natuur en geschiedenis van het gebied Voorste Stroom, passend bij het thema van natuur en cultuur.
Het publiek ging naar huis met een verrijkt begrip van hoe het Bels lijntje een stempel heeft gedrukt op de regionale geschiedenis van Brabant. De presentatie was een inspirerende en educatieve ervaring voor alle aanwezigen.

 

 

 

Op een boeiende avond presenteerde prof. dr. Anton van Kalmthout een lezing over de betekenis van de Raad van Europa. De lezing concentreerde zich zowel op de historische context als op de huidige rol en uitdagingen van deze vaak onderbelichte instelling binnen de Europese politieke structuren.

Van Kalmthout betoogde dat de Raad van Europa, opgericht na de Tweede Wereldoorlog, primair tot doel heeft om democratie, mensenrechten en de rechtsstaat in Europa te bevorderen en te beschermen. Hoewel veel mensen de Raad van Europa vaak verwarren met de Europese Unie, hebben beide entiteiten fundamenteel andere doelstellingen en structuren.

Van Kalmthout benadrukte de unieke rol van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens als een essentieel instrument voor het handhaven van de mensenrechten binnen Europa. Het Hof biedt burgers, na uitputting van nationale rechtsmiddelen, de mogelijkheid om in beroep te gaan wanneer zij denken dat hun grondrechten zijn geschonden. De uitspraken hebben directe werking en de lidstaten zijn verplicht deze te implementeren.

De Raad van Europa is eveneens verantwoordelijk voor de Commissie voor de Preventie van Foltering (in het Engels: CPT). Deze commissie speelt een cruciale rol in het inspecteren van detentiecentra en andere plaatsen waar mensen hun vrijheid is ontnomen om inhumane behandelingen te voorkomen. Van Kalmthout deelde persoonlijke ervaringen van zijn tijd als lid van deze commissie, waarin hij geconfronteerd werd met diverse schendingen, waaronder overbevolking in de gevangenissen, mishandelingen en mensonwaardige leefomstandigheden.

Hij wees erop dat hoewel sommige verbeteringen inmiddels zijn gerealiseerd, er nog steeds talrijke uitdagingen zijn, vooral in de omgang met vreemdelingen, overvolle detentiecentra, psychiatrische inrichtingen en verzorgingshuizen. Toch, aldus Van Kalmthout, heeft de commissie een positieve invloed gehad omdat de inspectierapporten doorwerken in de beslissingen van het Europees Hof en geleid hebben tot de vaststelling van internationaal erkende normen. In veel detentiecentra zijn de leefomstandigheden daardoor aanzienlijk verbeterd.

De afgelopen 75 jaar heeft de Raad van Europa een belangrijke bijdrage geleverd aan herstel en ontwikkeling van democratie en rechtsstaat in de 46 aangesloten lidstaten. Dat neemt niet weg dat de rechtstaat, mensenrechten en democratie het gevaar lopen te eroderen, als gevolg van de populistische bewegingen binnen en buiten Europa, die democratische waarden onder druk zetten. Onderstreept door recente gebeurtenissen in zowel de Verenigde Staten als Rusland, eindigde de lezing met een kritische noot over de toekomstige uitdagingen voor de Raad van Europa, vooral te midden van toenemende politieke spanningen die de fundamentele waarden van de instelling ondermijnen. Van Kalmthout riep op tot een hernieuwde inzet om de democratie, rechtsstaat en mensenrechten te verdedigen tegen deze opkomende dreigingen.

Discussie
Na de lezing ontstond er een levendige discussie waarbij verschillende vragen en zorgen aan de orde kwamen.

Een van de eerste vragen ging over de landen die, afgebeeld op een kaart, niet zijn aangesloten bij de Raad van Europa. Wit-Rusland, aldus de spreker, is uitgesloten vanwege het dictatoriale regiem en omdat het land de doodstraf niet heeft afgeschaft. Kaliningrad maakt deel uit van Rusland, dat na de inval in Oekraïne uit de Raad van Europa is gezet. Kosovo is volgens Servië geen zelfstandige staat maar onderdeel van Servië en maakt geen deel uit van de Raad van Europa omdat het door veel landen nog niet is erkend.

Vervolgens een vraag over de toekomst van de Raad van Europa: Van Kalmthout benadrukte de rol van de Raad als belangrijke tegenkracht, samen met de Europese Unie, nu er binnen en buiten Europa ontwikkelingen gaande zijn die de democratie, rechtstaat en mensenrechten ondermijnen. Hij noemde specifiek landen als Hongarije en Turkije, waar de rechtspraak onder druk staat en het mensenrechtenverdrag en de beslissingen van het Europese Hof niet altijd worden opgevolgd. Turkije heeft na de zogenaamde revolutie van enkele jaren geleden duizenden rechters en officieren van justitie de straat op gestuurd of in de cel gezet.
Ook in Nederland bepleiten sommige partijen steeds openlijker dat we het Verdrag met de Raad van Europa maar beter kunnen opzeggen, omdat dit de eigen beleidsplannen in de wielen rijdt. Zo is opmerkelijk dat waar de Raad van State in zijn kritische advies over de Asielnoodmaatregelenwet op diverse plaatsen verwijst naar mogelijke tegenstrijdigheden met een aantal artikelen uit het Europees verdrag, de regeringspartijen in hun reacties hier volledig aan voorbij gaan. Stel dat die wet doorgaat, dan komen die artikelen later ongetwijfeld aan de orde bij een toetsing van de Nederlandse wet door het Europese Hof of door een Nederlandse rechter die verwijst naar het Europees Verdrag. En dan zul je zien dat sommige partijen reageren met: ‘Zie je wel, dat Verdrag, die rechters, die rechterlijke macht, die houden ons tegen. Wij kunnen niet doen wat wij zouden moeten doen, weg met die wetten, weg met die rechters’. Hier ben ik pessimistisch over.

Een andere aanwezige vroeg naar de humaniteit van de extra beveiligde inrichting in Vught. Van Kalmthout merkte op dat Amnesty International en het CPT regelmatig hun zorgen hebben geuit over het minder humane karakter van deze inrichting.

Er werd ook gevraagd naar de maatregelen die de Raad van Europa neemt om hun boodschap beter over te brengen. Van Kalmthout legde uit dat de RvE een goed functionerend persapparaat heeft, maar dat de onderwerpen vaak niet voldoende aandacht krijgen in de media. Hij benadrukte het probleem van onwetendheid en het gebrek aan interesse in mensenrechten in het algemeen en de betekenis van de Raad van Europa bij de handhaving en bevordering daarvan. Vorig jaar, bij het 75 jarig bestaan van de Raad, was het Brabants Dagblad de enige krant die daar uitvoerig aandacht aan heeft besteed.

Er werd ook gevraagd of landen zich aan de uitspraken van het Hof houden. Volgens van Kalmthout kan de politieke situatie in een land zodanig veranderen dat die landen zich minder gaan aantrekken van het Europees Verdrag en uitspraken van het Hof. Voorbeelden daarvan zijn Rusland, Hongarije, Turkije en tot voor kort ook Polen. Ook in Engeland stuiten uitspraken van het Hof regelmatig op protesten van politici. Engeland heeft altijd moeite gehad met het afstaan van soevereiniteit. Anders dan ten aanzien van de Europese Unie heeft Engeland het lidmaatschap van de Raad van Europa echter niet opgezegd en lijkt het land thans weer meer toenadering tot Europa te zoeken.

Ten slotte werd gevraagd naar de samenwerking tussen de Raad van Europa en Amnesty International. Van Kalmthout legde uit dat er geen formele samenwerking is, maar dat er wel veel informatie-uitwisseling plaatsvindt. Soortgelijk overleg en kennisneming van elkaars rapporten en bevindingen vindt ook plaats met andere non-gouvernementele organisaties. Echter, rapporten van het CPT, die niet openbaar zijn en vertrouwelijk verkregen informatie bevatten, mogen niet gedeeld worden met andere organisaties. Gelukkig worden alle rapporten van het CPT tegenwoordig door alle regeringen gepubliceerd.

Het werd duidelijk dat Van Kalmthout zich zorgen maakt over de erosie van de gemeenschappelijke waarden in Europa en de verminderde bewustwording van het belang van mensenrechten voor het behoud van democratie en rechtsstaat. Hij riep iedereen op tot meer betrokkenheid bij de huidige maatschappelijke en politieke ontwikkelingen. De rechtsstaat moet beschermd en versterkt worden!